Sau 50 năm hình thành và phát triển, từ một cơ cấu đối thoại, hợp tác lỏng lẻo, mang tính chất tiểu khu vực ở Đông Nam Á là chính, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã dần trở thành hạt nhân và đóng vai trò trung tâm trong các cơ chế, cấu trúc an ninh, hợp tác khu vực ở châu Á-Thái Bình Dương nhằm giải quyết các vấn đề, các thách thức đặt ra ở cấp độ khu vực và phần nào đó là cả các thách thức an ninh phi truyền thống toàn cầu.
ASEAN vừa tăng cường đối thoại, hợp tác với nhau, vừa tìm cách tạo ra các khuôn khổ thích hợp để can dự với các đối tác bên ngoài, cùng nhau bàn bạc xử lý các vấn đề an ninh, hợp tác và phát triển có thể ảnh hưởng tới khu vực.
Có thể thấy quan hệ của ASEAN với các nước lớn, các đối tác có ý nghĩa rất quan trọng với hòa bình, ổn định và sự phát triển thịnh vượng của khu vực.
Trong 50 năm qua, thông qua nhiều cơ chế, diễn đàn khác nhau, ASEAN đã xử lý rất thành công quan hệ với các nước lớn bằng cách tiếp cận và xử lý quan hệ rất độc đáo.
“Quy chế đối thoại” - sự sáng tạo của ASEAN
Từ rất sớm, nhận thức rõ tầm quan trọng không thể thiếu của các nước lớn, các đối tác trong và ngoài khu vực, ASEAN đã có nhiều nỗ lực nhằm quản lý quan hệ với các nước lớn và các đối tác dưới nhiều hình thức khác nhau, đồng thời tìm cách chèo lái quan hệ với các nước lớn theo hướng có lợi nhất cho ASEAN và khu vực Đông Nam Á.
Để đạt được mục tiêu này, ASEAN đã sáng tạo ra nhiều loại “quy chế đối thoại” để trao cho các nước lớn, các đối tác trong và ngoài khu vực, căn cứ vào năng lực, hoàn cảnh của từng đối tác cũng như nhu cầu của ASEAN.
[ASEAN có vị trí trung tâm trong cấu trúc an ninh châu Á-TBD]
Về bản chất, “quy chế đối thoại” là phương thức xử lý quan hệ với các nước lớn, các đối tác thông qua đối thoại, hợp tác ở các mức độ khác nhau nhằm tăng cường xây dựng lòng tin, tránh hiểu nhầm, thúc đẩy hợp tác cùng có lợi, thay vì sử dụng vũ lực hoặc đe dọa sử dụng vũ lực.
Đây là dấu ấn riêng của ASEAN mà không có bất kỳ tổ chức nào trên thế giới có được.
“Quy chế đối thoại” của ASEAN bao gồm nhiều mức độ khác nhau như đối tác đối thoại chính thức (dialogue partner), đối tác đối thoại ngành (sectoral partner), đối tác phát triển (development partner), quan sát viên đặc biệt (special observer) và quy chế khách mời (guest status)...
Gần đây, ASEAN bổ sung thêm quy chế đối tác chiến lược và đối tác toàn diện để nâng cấp một số mối quan hệ quan trọng của ASEAN với các nước lớn.
Trong đó, quy chế đối tác đối thoại chính thức là quy chế cao nhất, quan trọng nhất, chỉ dành cho các nước phát triển giàu có, là thành viên Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), các nước lớn hoặc trung tâm quyền lực thế giới.
Hiện nay, ASEAN có 10 đối tác đối thoại chính thức, trong đó có 8 quốc gia và 2 tổ chức quốc tế là Liên hợp quốc và Liên minh châu Âu (EU).
Có 6 đối tác đối thoại được thiết lập từ những năm 1970, gồm Australia (1974), New Zealand (1975), Canada, EU, Nhật Bản, Mỹ và Liên hợp quốc (1977). Riêng quan hệ đối thoại với LHQ sau này được thay thế bằng đối tác toàn diện. Sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, ASEAN lập thêm quan hệ đối thoại với 4 đối tác là Hàn Quốc (1991), Ấn Độ (1995), Trung Quốc và Nga (1996).
Thấp hơn một chút là quy chế đối thoại ngành, chỉ tập trung quan hệ và đối thoại vào một hoặc một vài lĩnh vực mà hai bên cùng có lợi ích chung.
Hiện nay, ASEAN có 2 đối tác đối thoại ngành là Pakistan và Na Uy. ASEAN cũng trao quy chế Quan sát viên đặc biệt cho Papua New Guinea và đã mời rất nhiều khách mời, chủ yếu là quan chức cấp cao của các nước, các tổ chức quốc tế… tham gia các hoạt động của ASEAN, nhất là các hoạt động cấp cao để tạo dựng uy tín và quảng bá hình ảnh của ASEAN ra bên ngoài.
Bên cạnh đó, ASEAN cũng xây dựng thành công quan hệ hữu nghị và hợp tác cùng có lợi với nhiều tổ chức ở khu vực và trên thế giới. Trong đó, đáng kể nhất là đối tác toàn diện ASEAN-LHQ được thành lập và nâng cấp năm 1977, Hội đồng hợp tác các nước vùng Vịnh (GCC), Khối thị trường chung Nam Mỹ (Mercosur), Nhóm Rio và sau này là Cộng đồng các quốc gia Nam Mỹ và Carribe và Liên minh Thái Bình Dương.
Tất cả quan hệ của ASEAN với các nước lớn đều được xử lý thông qua 4 cơ chế chính. Thứ nhất là cơ chế ASEAN+1 với 10 đối tác đối thoại chính thức. Đây là cơ chế chính thức lâu đời nhất, đầy đủ nhất, quan trọng và hiệu quả nhất của ASEAN trong việc xử lý quan hệ với từng nước lớn, từng đối tác.
Thông qua cơ chế này, các nước ASEAN - một tập hợp của các nước vừa và nhỏ - không chỉ đối thoại một cách bình đẳng, ngang hàng với các nước lớn, mà còn tranh thủ được rất nhiều nguồn lực cho phát triển, trên hầu hết các lĩnh vực như thương mại, đầu tư, phát triển nguồn nhân lực, khoa học công nghệ, giáo dục, hỗ trợ kỹ thuật, chống khủng bố…
Nhờ cơ chế này, ASEAN đã nhận được sự tôn trọng của các nước lớn, và đã không ít lần áp đặt được ý chí của mình lên các nước lớn. Có thể thành công như vậy là vì ASEAN đã biết đoàn kết nội khối và có khả năng thích ứng linh hoạt, điều hòa lợi ích giữa các bên.
Tuy nhiên, những năm gần đây, do sự phát triển của ASEAN và do các nước lớn ngày càng gặp nhiều khó khăn, nên xu hướng chung là các nước lớn, các đối tác muốn ASEAN tự lực hơn, bình đẳng hơn và muốn cắt giảm các khoản hỗ trợ phát triển cho ASEAN.
Thứ hai là ASEAN+3 - cơ chế đối thoại và hợp tác giữa ASEAN với 3 nước lớn ở Đông Bắc Á gồm Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc, được thành lập năm 1997 ngay sau khủng hoảng tài chính Đông Nam Á, cuộc khủng hoảng cho thấy mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau sâu rộng giữa Đông Nam Á và Đông Bắc Á và nhu cầu thúc đẩy hợp tác giữa 2 khu vực để hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau.
Do vậy, cơ chế này thực chất là việc ASEAN tranh thủ sự giúp đỡ của 3 nước Đông Bắc Á để khắc phục hậu quả và những tác động tiêu cực của cuộc khủng hoảng tài chính khu vực năm 1997.
Thành công nhất của cơ chế này là Sáng kiến Chiang Mai, tạo lập một Quỹ tài chính chung, với sự đóng góp tài chính chủ yếu của 3 đối tác Đông Bắc Á, đặc biệt là Hàn Quốc, để trợ giúp cho các nước Đông Nam Á trong cải cách tài chính, ngân hàng và phục hồi kinh tế sau khủng hoảng.
Ba là cơ chế Cấp cao Đông Á (EAS), về bản chất cũng là một cơ chế ASEAN+, nhưng không phải là với 3 hay một nước lớn, mà là cả 8 nước lớn. Đây là cơ chế được thành lập từ năm 2005, mục đích ban đầu là xây dựng một diễn đàn đối thoại cấp cao nhất giữa ASEAN và tất cả các nước lớn trên thế giới và khu vực về các vấn đề chiến lược với ASEAN nắm giữ vai trò thiết lập chương trình nghị sự, tổ chức các cuộc họp và kéo tất cả các đối tác chủ chốt nhất vào khu vực để cùng bàn bạc, đóng góp cho hòa bình, ổn định và phát triển ở khu vực và trên thế giới.
Tuy nhiên, đến nay EAS mới chỉ là diễn đàn bàn về các vấn đề kinh tế, phát triển là chính, chưa thực sự tập trung vào các vấn đề an ninh, chiến lược và chưa đi đúng hướng mà ASEAN mong muốn.
Sự can dự sâu rộng và vai trò của các nước lớn đã phần nào ảnh hưởng tới những kết quả hợp tác, đối thoại mà ASEAN mong muốn. EAS cũng chưa có sự kết nối rõ ràng, hiệu quả với các cơ chế khác và chưa có các cơ chế thực thi các quyết sách của lãnh đạo cấp cao.
Bốn là ASEAN cũng thành lập các Ủy ban ASEAN tại thủ đô của các nước lớn nhằm phối hợp hành động và xử lý quan hệ với các nước này.
Vai trò trung tâm của ASEAN trong các vấn đề quốc tế
Được thành lập năm 1994 để các bộ trưởng Ngoại giao ASEAN và các nước lớn cùng gặp gỡ, trao đổi về các vấn đề an ninh khu vực, ARF đã góp phần quan trọng khẳng định vai trò của ASEAN trong việc quản lý xung đột, xử lý các vấn đề an ninh, hợp tác và phát triển ở khu vực và trên thế giới.
ARF ra đời đã đáp ứng được nhu cầu rất lớn của các nước nhằm đối phó với các thách thức an ninh truyền thống và phi truyền thống như khủng bố quốc tế, tội phạm xuyên quốc gia, thiên tai…
ARF cũng cho phép các nước lớn có tiếng nói, bày tỏ được quan điểm, lập trường và phát huy được vai trò nhất định trong các vấn đề khu vực. Nhờ đó, ASEAN đã quy tụ được sự quan tâm, can dự của tất cả các nước lớn trong và ngoài khu vực, cũng như của nhiều tổ chức khu vực, toàn cầu và trở thành đối tác không thể thiếu của rất nhiều đối tác trên thế giới.
Cơ chế thứ hai không kém phần quan trọng là Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+). Khi đảm nhận vai trò Chủ tịch luân phiên ASEAN năm 2010, Việt Nam đã đưa ra ý tưởng hình thành ADMM+ trên cơ sở cơ chế Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN (ADMM).
Do sự phức tạp của các vấn đề an ninh khu vực và nhận thấy những hạn chế của cơ chế ARF, Việt Nam đã cùng các nước xây dựng thành công ADMM+ nhằm nâng cao vai trò của ASEAN và kéo bộ trưởng Quốc phòng các nước trong và ngoài khu vực tới Đông Nam Á để bàn về các vấn đề quốc tế và khu vực cùng quan tâm.
Đây là cơ chế an ninh-quốc phòng và là sự bổ sung hoàn hảo cho ARF (cơ chế an ninh-chính trị) để định hình 2 cơ chế đa phương chính ở khu vực với ASEAN đóng vai trò trung tâm.
Về bản chất, cả ARF và ADMM+ đều là cơ chế ASEAN+ cấp bộ trưởng và là diễn đàn để ASEAN cùng các nước lớn, các đối tác bên ngoài ngồi lại với nhau để xây dựng lòng tin, tăng cường đối thoại và quản lý xung đột.
Sau khi Hiến chương ASEAN ra đời và bắt đầu có hiệu lực, cơ cấu tổ chức của ASEAN trở nên chặt chẽ hơn. ASEAN tiếp tục thu hút được sự quan tâm, ủng hộ của các nước. Đến nay, đã có 86 quốc gia ngoài ASEAN cử đại sứ tại ASEAN; đặc biệt là các nước và đối tác lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Nga và EU.
Từ cuối thập niên đầu thế kỷ XXI, ASEAN đã cải thiện nhanh chóng và mở rộng quan hệ đối thoại chiến lược với Mỹ và chú trọng làm sâu sắc quan hệ hơn với Trung Quốc, nhất là quan hệ kinh tế. Các đối tác của ASEAN, đặc biệt là các nước lớn đều mong muốn ASEAN phát huy vai trò trung tâm trong các cơ chế hợp tác ở khu vực.
Với tầm nhìn vượt qua những lợi ích riêng của mình, ASEAN đã và đang thể hiện tiếng nói ngày càng mạnh mẽ, có trách nhiệm đối với những mối quan tâm chung của cộng đồng quốc tế, đặc biệt trong các lĩnh vực hợp tác, phát triển bền vững, chống khủng bố, ứng phó biến đổi khí hậu, giảm nhẹ thiên tai, bệnh dịch...
Việc gắn kết triển khai Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025 với Chương trình nghị sự 2030 của LHQ về phát triển bền vững cho thấy tuy chỉ là một Cộng đồng khu vực, nhưng ASEAN đã và sẽ tiếp tục khẳng định tư duy và tầm nhìn chiến lược mang tính toàn cầu.
Nhờ những thành tựu kể trên, ASEAN đã nâng cao được vai trò của Hiệp hội trong quan hệ với các đối tác, giữ vững vai trò chủ đạo của ASEAN trong các cấu trúc khu vực đang định hình, được các nước đối tác cam kết hỗ trợ thúc đẩy việc triển khai đồng bộ và hiệu quả các kế hoạch, chương trình hợp tác trong Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN.
ASEAN còn phát huy vai trò và tiếng nói quan trọng trong việc xác định các chương trình nghị sự, định hướng phát triển của tiến trình tại các diễn đàn, thể chế do ASEAN dẫn dắt.
Hiện ASEAN đang xây dựng các Cộng đồng ASEAN và đang hướng tới trở thành một cộng đồng hướng tới người dân, một khu vực phát triển năng động nhất thế giới. Tuy nhiên, bối cảnh địa kinh tế, địa chiến lược của Đông Nam Á nói riêng và khu vực châu Á-Thái Bình Dương nói chung đang thay đổi rất sâu sắc, sự can dự và cạnh tranh giữa các nước lớn vào khu vực ngày càng gay gắt, có nguy cơ gây chia rẽ, đối đầu trong khu vực, có nguy cơ phá vỡ các cơ chế, diễn đàn mà ASEAN đã tạo dựng và dẫn dắt, thách thức vai trò trung tâm của ASEAN.
Dịp kỷ niệm 50 năm ngày thành lập của ASEAN là cơ hội để ASEAN nhìn lại chặng đường đã qua, khẳng định những giá trị, sức sống mạnh mẽ và thành tựu to lớn đã đạt được; nhận thức rõ hơn, đồng thuận hơn về các cơ hội và thách thức to lớn đang đặt ra, cả từ bên trong và bên ngoài để không ngừng đổi mới, phát triển hơn nữa, đóng góp thiết thực hơn nữa cho hòa bình, ổn định và sự phát triển của khu vực và trên thế giới./.