Bộ luật Hình sự là một trong những đạo luật gốc, có tác động to lớn tới xã hội. Trong thời gian hai tháng, đã có hơn 7 triệu lượt ý kiến góp ý về Bộ luật Hình sự sửa đổi.
Trong dự thảo Bộ luật Hình sự (sửa đổi), những quy định đối với pháp nhân phạm tội được quy định tại chương XI từ Điều 74 đến Điều 89 và một số điều luật khác. Tuy nhiên, hiện vẫn còn một số ý kiến khác nhau xung quanh quy định này.
Phát biểu tại một hội nghị gần đây của Bộ Công an, Thượng tướng Lê Quý Vương, Ủy viên Trung ương Đảng, Thứ trưởng Bộ Công an khẳng định, việc sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự lần này nhằm xây dựng Bộ luật Hình sự phù hợp với giai đoạn phát triển mới của đất nước, sau Hiến pháp năm 2013; phát huy hơn nữa vai trò của Bộ luật Hình sự với tư cách là công cụ pháp lý sắc bén, hữu hiệu trong đấu tranh phòng, chống tội phạm, góp phần bảo vệ chủ quyền, an ninh của đất nước; bảo vệ chế độ, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ và thúc đẩy phát triển nền kinh tế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội, tạo môi trường an toàn cho người dân, đồng thời đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế của đất nước trong tình hình mới…
Cũng tại hội nghị, sau khi nghe Trung tướng Nguyễn Ngọc Anh, Cục trưởng Cục Pháp chế và cải cách hành chính, tư pháp Bộ Công an trình bày tóm tắt dự thảo Báo cáo kết quả lấy ý kiến tham gia về dự thảo Bộ luật Hình sự (sửa đổi) trong Công an nhân dân, các đại biểu đã phát biểu tham luận về dự thảo Báo cáo và các nội dung khác của dự thảo Bộ luật.
Các ý kiến tham luận đã tập trung vào những nội dung quan trọng của dự thảo Bộ luật Hình sự (sửa đổi) theo yêu cầu của Ủy ban thường vụ Quốc hội và Chính phủ yêu cầu... Đồng thời, các đại biểu cũng tham gia góp ý kiến vào từng chương, điều, khoản cụ thể của dự thảo Bộ luật, góp phần xây dựng, hoàn thiện Bộ luật đáp ứng yêu cầu bảo vệ an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội và phòng, chống tội phạm trong tình hình mới.
Tại Hội nghị tham gia ý kiến về dự thảo Bộ luật hình sự (sửa đổi) do Bộ Công an tổ chức gần đây, có ý kiến đại biểu cho rằng trong giai đoạn hiện nay, chưa nên quy định trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân. Bởi lẽ, theo quy định tại Điều 84 Bộ luật Dân sự năm 2005: “Một tổ chức được công nhận là pháp nhân khi có đủ các điều kiện sau đây:
1. Được thành lập hợp pháp;
2. Có cơ cấu tổ chức chặt chẽ;
3. Có tài sản độc lập với cá nhân, tổ chức khác và tự chịu trách nhiệm bằng tài sản đó;
4. Nhân danh mình tham gia các quan hệ pháp luật một cách độc lập”.
Trong cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp được công nhận là pháp nhân, ngoài tổ chức Đảng, còn có các tổ chức Công đoàn, Đoàn Thanh niên, Phụ nữ; ngoài bộ máy lãnh đạo, đại đa số là người lao động. Do vậy, sẽ là bất hợp lý nếu chỉ vì một số cá nhân trong pháp nhân phạm tội mà quy kết cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp phạm tội, bởi điều đó sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến các tổ chức Đảng, Công đoàn, Đoàn Thanh niên, Phụ nữ và quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động trong cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp đó.
Thêm vào đó, pháp nhân do con người lập ra và hoạt động của nó chỉ có thể được thực hiện thông qua con người cụ thể, cho nên pháp nhân không thể và không bao giờ có lỗi, vì nó chỉ là một thực thể trừu tượng không có nhận thức và lý trí. Chỉ có các cá nhân cụ thể mà thông qua nó pháp nhân hoạt động mới có thể có lỗi khi thực hiện hành vi phạm tội.
Hơn nữa, do không trực tiếp liên quan đến quyền, tự do thân thể của con người, nên các chế tài pháp lý phi hình sự trong các ngành luật dân sự, luật hành chính áp dụng nguyên tắc “trách nhiệm tuyệt đối,” tức là quy trách nhiệm pháp lý chỉ căn cứ vào hành vi khách quan. Nếu coi pháp nhân phạm tội và áp dụng chế tài hình sự, tức là quy trách nhiệm pháp lý chỉ căn cứ vào hành vi khách quan, mà trong luật hình sự, thì không chấp nhận nguyên tắc “quy tội khách quan,” bởi lẽ chế tài hình sự liên quan trực tiếp đến quyền, tự do thân thể của con người.
Đại biểu cũng dẫn chứng rằng cho thấy thời gian qua xảy ra một số vụ việc gây hậu quả nghiêm trọng, như các vụ gây ô nhiễm môi trường của Công ty Vedan (Đồng Nai), Công ty Nicotex (Thanh Hóa)... thì chủ thể thực hiện những hành vi vi phạm pháp luật về môi trường là những con người cụ thể. Nếu những người này phạm tội thì phải truy cứu trách nhiệm hình sự, còn đối với pháp nhân, phải áp dụng các chế tài hành chính, dân sự.
Chẳng hạn, đối với Công ty Vedan (Đồng Nai), Công ty Nicotex (Thanh Hóa), cơ quan có thẩm quyền đã áp dụng biện pháp xử phạt vi phạm hành chính bằng hình thức phạt tiền và buộc khắc phục hậu quả do hành vi vi phạm gây ra. Các chế tài áp dụng đối với pháp nhân phạm tội được quy định tại Điều 77, 78, 79, 80, 81, 82 dự thảo Bộ luật Hình sự (sửa đổi) đã được quy định trong Luật Xử lý vi phạm hành chính, vấn đề là cơ quan có thẩm quyền phải thực hiện đầy đủ, nghiêm minh các quy định của Luật này.
Theo ý kiến này, nếu qua thực tiễn áp dụng, chế tài hành chính, dân sự chưa đủ sức răn đe và cơ chế xử phạt vi phạm hành chính tỏ ra bất cập, kém hiệu quả thì cần tiếp tục hoàn thiện pháp luật dân sự, pháp luật hành chính và cơ chế xử phạt, chứ không thể vì lý do này để quy định trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân như trong Bộ luật Hình sự (sửa đổi).
Trong khi đó, đánh giá về đợt lấy ý kiến nhân dân lần này, hom 25/10, Bộ trưởng Bộ Tư pháp Hà Hùng Cường cho biết việc bổ sung quy định xử lý hình sự đối với pháp nhân (đối với doanh nghiệp) vào dự thảo Bộ luật Hình sự (sửa đổi) xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau.
Thứ nhất, thực tiễn vừa qua cho thấy, tình hình vi phạm pháp luật của các doanh nghiệp có chiều hướng gia tăng, có vụ việc nghiêm trọng, gây bức xúc dư luận, trong khi cơ chế xử phạt vi phạm hành chính và bồi thường thiệt hại dân sự tỏ ra rất bất cập, kém hiệu quả, tính răn đe, phòng ngừa không cao và không bảo đảm được quyền lợi của người bị thiệt hại.
Thứ hai, bảo đảm sự chính xác, không bỏ lọt tội phạm và sự công bằng trong xử lý hành vi phạm tội, vì thực tế nhiều quyết định quan trọng, trong đó có quyết định dẫn đến hành vi phạm tội, do tập thể (Hội đồng thành viên, Hội đồng quản trị hoặc Đại hội cổ đông) thông qua; nếu chỉ quy trách nhiệm hình sự cho cá nhân thì sẽ không chính xác, bỏ lọt tội phạm.
Bộ trưởng nêu quan điểm trong điều kiện hội nhập quốc tế sẽ không công bằng khi cùng một vi phạm tương tự như nhau, nếu doanh nghiệp Việt Nam thực hiện ở nước khác thì có thể bị xử lý hình sự, trong khi đó nếu doanh nghiệp nước ngoài thực hiện ở Việt Nam thì chỉ bị xử phạt hành chính. Thứ ba, đây là nghĩa vụ bắt buộc theo một số công ước quốc tế mà Việt Nam đã tham gia.
Làm rõ hơn việc bổ sung quy định xử lý hình sự đối với pháp nhân nhưng chỉ là đối với doanh nghiệp, Bộ trưởng Hà Hùng Cường nêu rõ trách nhiệm hình sự của pháp nhân là vấn đề mới, phức tạp. Kinh nghiệm các nước đều có bước đi thận trọng, thích hợp, tập trung giải quyết những vấn đề thật bức xúc trước. Vì thế, Chính phủ đã đề xuất trước mắt chỉ nên áp dụng quy định này đối với pháp nhân kinh tế (các doanh nghiệp) và cũng chỉ tập trung vào một số tội phạm về kinh tế, môi trường, an toàn lao động, vệ sinh an toàn thực phẩm và các tội phạm mà theo cam kết quốc tế Việt Nam phải trừng trị (mua bán người, tham nhũng, rửa tiền, tài trợ khủng bố). Sau này, qua thực tiễn áp dụng, nếu thấy cần thiết sẽ nghiên cứu để mở rộng thêm./.