Cùng với sự phát triển của truyền thông hiện đại, Việt Nam cũng như nhiều nước trên thế giới đang phải đối mặt với các thách thức trên môi trường số, đặc biệt là thời gian gần đây vấn nạn tin giả, thông tin sai lệch… trên mạng Internet ngày càng trở nên nghiêm trọng.
Ông Nguyễn Thanh Lâm, Cục trưởng Cục Báo chí (Bộ Thông tin và Truyền thông) cho rằng không gian mạng rộng mở khiến cho ai cũng có thể đưa tin, phản ánh, bình luận, từ đó xuất hiện khái niệm “nhà báo công dân.” Báo chí truyền thống có thêm nhiệm vụ chống lại tin giả trong khi vẫn phải nỗ lực thay đổi hình thức truyền tải thông tin. Môi trường số đang tác động mạnh mẽ đến tất cả mọi người.
“Chúng ta phải biết được những điểm mạnh, điểm yếu của môi trường số để khai thác hợp lý. Mỗi nhà báo nên nắm rõ 10 quy tắc đạo đức của người làm báo và quy tắc ứng xử trên không gian mạng để áp dụng một cách phù hợp với thực tiễn ở Việt Nam,” ông Lâm chia sẻ.
Những thách thức của báo chí trong kỷ nguyên số
Những năm gần đây, mặt trái của môi trường mạng đã tác động đến vấn đề đạo đức nghề nghiệp của những người làm báo, trở thành vấn đề nhức nhối, báo động. Hơn lúc nào hết, các nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp cần được những người làm báo tuân thủ nghiêm ngặt.
Bà Nguyễn Thị Trường Giang, Phó Giám đốc Học viện Báo chí và Tuyên truyền chỉ ra nhiều loại vi phạm như: Thông tin sai sự thật, thiếu khách quan, giật gân, câu khách; bỏ qua các nguyên tắc hành nghề, không kiểm chứng độ tin cậy, chính xác của nguồn tin; phát ngôn thiếu chuẩn mực, thiếu trách nhiệm trên mạng xã hội; “nhà báo salon,” xa rời thực tiễn, ngại đi cơ sở, chỉ lấy thông tin trên mạng xã hội để viết bài ngày càng nhiều.
Ông Nguyễn Hoàng Nhật, Phó Tổng biên tập báo VietnamPlus, Thông tấn xã Việt Nam, cho hay bản thân báo chí cũng đang đối mặt với nhiều thách thức trong thời đại kỹ thuật số.
Nhà báo Nguyễn Hoàng Nhật lấy ví dụ: “Khi có một vụ tai nạn nghiêm trọng xảy ra, người dân với những chiếc điện thoại thông minh trong tay ngay lập tức có thể ghi lại những hình ảnh đó và phát tán trên mạng.”
Trong khi tin tức báo chí trước khi đưa lên đều phải kiểm chứng, biên tập, còn các mạng xã hội thì không. Những nền tảng này nhân danh tự do ngôn luận để lan tràn nhiều thông tin xấu độc.
Từ đó, nhà báo Nguyễn Hoàng Nhật đặt ra những vấn đề nan giải của truyền thông hiện đại như: Các mô hình mới (Google, Facebook...) bỏ qua trách nhiệm của nhà xuất bản tin tức, hành lang pháp lý hiện tại chưa đủ để giải quyết những vấn đề mới phát sinh, làm thế nào để xây dựng những thang giá trị mới trong văn hóa và truyền thông…
Bên cạnh đó, báo chí chính thống cũng phải đối mặt với áp lực thu hút độc giả. Ông cho hay trong danh sách 20 trang web có lượng truy cập nhiều nhất tại Việt Nam hoàn toàn vắng bóng những cơ quan ngôn luận của Nhà nước như Báo Nhân dân, Đài Truyền hình Việt Nam, Thông tấn xã Việt Nam… chỉ có vài tờ báo điện tử lọt vào danh sách này, trong khi đó lại có những trang web có nội dung xấu, độc cũng xuất hiện trong Top 20.
[Báo chí cần tuân thủ các tiêu chuẩn về đạo đức, vì lợi ích cộng đồng]
Ở khía cạnh kinh tế báo chí, Báo VietnamPlus là một trong những đơn vị tiên phong thực hiện thu phí sản phẩm chất lượng cao. Đó là xu hướng đang được Nhà nước ủng hộ nhưng lại gặp phải khó khăn ở vấn đề bản quyền.
“Bản quyền tác phẩm báo chí có được bảo vệ thì mới có thể nghĩ đến chuyện thu phí. Thực tế sự vi phạm bản quyền vẫn đang diễn ra tràn lan. Khi một nội dung vừa được đưa lên thì đã có nhiều trang khác lấy lại. Do đó, độc giả sẽ không bỏ tiền đọc báo nữa,” ông Nhật cho biết.
Trước những thách thức như vậy, ông Phan Hữu Minh, Trưởng Ban Kiểm tra, Hội Nhà báo Việt Nam, cho rằng trong kỷ nguyên số, hoạt động báo chí cần nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, đạo đức nghề nghiệp để thích ứng hơn nữa.
Ông khẳng định bối cảnh mới với nhiều vấn đề nảy sinh đòi hỏi báo chí tiếp tục nêu cao chức năng định hướng dư luận xã hội, trở thành luồng thông tin chính thống, lành mạnh, là dòng chủ lưu trong môi trường truyền thông rất đa dạng và phức tạp hiện nay.
“Cách thức làm nghề, phương thức làm nghề không ngừng đổi mới nhưng đạo đức làm nghề, lý tưởng làm nghề thì không thể khác. Đó là vì lợi ích của đất nước và nhân dân, vì những giá trị tốt đẹp, bằng tinh thần trách nhiệm, tính chuẩn mực và đạo đức làm nghề của người làm báo,” nhà báo Phan Hữu Minh nói.
Không nên để cái tôi lấn át
Cục trưởng Cục Báo chí cho rằng nhiều nhà báo tham gia mạng xã hội như một nhu cầu. Họ tìm cảm hứng, nguồn tin, chất liệu cho bài viết của mình và mục đích này là hoàn toàn chính đáng. Tuy nhiên, trong quá trình hoạt động trên mạng xã hội, họ đôi khi quên mất là mình đang là nhà báo, cần phải có cách quan sát, phát ngôn đúng chuẩn mực của nhà báo.
Ông đưa ra lời khuyên rằng người làm báo đôi khi để cho cảm xúc và cái tôi cá nhân lấn át quy tắc đạo đức báo chí khi tương tác trên môi trường số.
“Nhà báo cũng có lúc cảm thấy bị tổn thương, cũng ‘xù lông’ lên để bảo vệ quan điểm cá nhân của mình dù chưa biết điều đó đúng hay sai. Họ có những lúc bấm ‘like’ hơi vội, có những chia sẻ khi chưa kiểm chứng,” ông nói.
Cục trưởng Nguyễn Thanh Lâm cho rằng nhà báo phải biết kiểm soát cảm xúc của mình, đừng quên rằng xã hội, bao gồm bạn bè, đối tác, người quen hay những nhân vật mình từng phỏng vấn vẫn đang nhìn nhận mình dưới danh nghĩa một nhà báo.
Ông Nguyễn Thanh Lâm lấy dẫn chứng từ vụ việc một cá nhân livestream trên mạng xã hội gần đây, thu hút hàng triệu lượt người xem. Khi một cá nhân có những phát ngôn chưa rõ đúng sai như vậy, các nhà báo có thể nhìn nhận sự việc này như một hiện tượng truyền thông đáng chú ý. Tuy nhiên, nhiều người lại quay ra so sánh với báo chí truyền thống.
“Cụ thể, họ cho rằng truyền thông là phải như thế, báo chí hiện nay đang nói những điều người dân không quan tâm, không hấp dẫn dư luận. Tôi cho rằng đó là nhận định không thỏa đáng,” ông Lâm cho biết.
Ông Phan Hữu Minh, Trưởng Ban Kiểm tra Hội Nhà báo Việt Nam, đồng tình với quan điểm này. Ông khẳng định báo chí chính thống không thể nhanh bằng mạng xã hội nhưng mạng xã hội không thể đưa ra nhưng thông tin chính xác, nhân văn, khách quan như báo chí vì vậy, các cơ quan báo chí không cần đua tranh, chỉ cần đầu tư vào sản phẩm để nâng cao chất lượng, giữ vững vị thế của mình.
Chia sẻ thêm về vấn đề đạo đức báo chí, Cục trưởng Cục Báo chí cho rằng hiện nay có hai công cụ để đảm bảo môi trường báo chí lành mạnh là pháp luật và bộ quy tắc ứng xử. Ông nhấn mạnh rằng nếu chỉ quản lý xã hội bằng luật pháp mà không có quy tắc đạo đức để mọi người cùng thực hiện thì đó không phải một xã hội văn minh toàn diện.
“Nếu chỉ chiếu theo luật thì xã hội sẽ không có sự tiến bộ tự thân mà chỉ là sự đối phó khi người ta sợ bị trừng phạt. Bên cạnh việc ban hành luật, chúng ta vẫn cần những tiêu chuẩn đạo đức để cùng thực hiện, qua đó chúng ta nhận ra rằng đó là trách nhiệm với xã hội, là sự tôn trọng lẫn nhau,” ông Lâm nói.
Ông cũng cho rằng không cần phải nâng cao quan điểm, “lên gân” khi nói về vấn đề đạo đức. Nhà báo cũng là người bình thường, vì vậy, trước khi thực hiện đạo đức báo chí thì hãy thực hiện quy tắc công dân bình thường.
“Hãy biết kiểm soát cảm xúc, đôi khi chỉ cần đơn giản là giữ im lặng, tạo sự quan sát độc lập, bình tĩnh nhìn nhận vấn đề,” Cục trưởng Nguyễn Thanh Lâm chia sẻ./.