Huyện Ba Vì (Hà Nội) được thiên nhiên ban tặng cho cảnh quan tươi đẹp phù hợp cho phát triển du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, khám phá.
Đến với Ba Vì, ngoài tham quan du lịch, du khách còn được chiêm bái các di tích lịch sử, văn hóa cùng nhiều lễ hội mang đặc trưng vùng đồng bằng Bắc Bộ, tiêu biểu là lễ hội Tản Viên Sơn Thánh.
Được ghi danh vào danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia năm 2018, Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh là hoạt động văn hóa đậm sắc màu truyền thống, mang ý nghĩa tri ân công đức vị thần đứng đầu trong “Tứ bất tử” của người Việt - người đã giúp dân khai sơn, trị thủy, dạy cách làm ruộng, săn bắn, dệt lụa, hát ca và mở hội.
Sáng 4/2 (ngày 14 tháng Giêng năm Quý Mão), Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh năm 2023 đã khai hội tại đền Hạ (xã Minh Quang, huyện Ba Vì, Hà Nội), dưới chân núi Tổ Ba Vì.
Lễ hội năm nay được tổ chức với nhiều nội dung đặc sắc gồm Lễ rước nước từ sông Đà về làm Lễ mộc dục tại đền Hạ; Lễ rước kiệu dâng Thánh Mẫu và phụ thân Thánh Tản (từ đền Hạ sang đền Lăng Sương) và rước kiệu lễ, hạ lộc từ đền Lăng Sương về đền Hạ.
Sau khi làm lễ tại đền Lăng Sương, kiệu được rước trở về đền Hạ, xã Minh Quang và thực hiện các nghi thức dâng lễ vào đền Hạ.
Phần lễ chính khai hội diễn ra với chương trình nghệ thuật trình diễn trống hội, Trường ca Sử Việt, dâng hương tại đền Hạ. Phần hội diễn ra với rất nhiều các trò chơi và các hoạt động thể thao, văn hóa diễn ra mang đậm nét văn hóa dân tộc của đồng bào Mường, Dao như bắn nỏ, cờ tướng, bóng chuyền nam, ném còn…
[Lễ hội Xuân Lào Cai - bản hòa ca của những di sản miền biên viễn]
Ngọn núi Ba Vì gắn liền với truyền thuyết về Đức Thánh Tản Viên. Tại núi Ba Vì có ba ngôi đền thờ Đức Thánh Tản Viên - vị thần đứng đầu Tứ bất tử trong thần điện Việt, là đền Thượng, đền Trung, đền Hạ thuộc địa phận hai xã Minh Quang và Ba Vì.
Đền Thượng còn gọi là Chính cung Thần Điện. Tương truyền, đền Thượng có từ thời An Dương Vương. Đền có vị trí và kiến trúc độc đáo, một mái lộ thiên lợp ngói và một mái ngầm dưới lòng tảng đá lớn nằm ở độ cao 1.227m bên sườn núi Ba Vì.
Đền Trung còn gọi là Trung cung, tọa lạc ở lưng chừng núi Ba Vì. Đền thờ bà Ma Thị Cao Sơn, vị thần chủ cai quản núi Tản Viên, đồng thời cũng là mẹ nuôi của Đức Thánh Tản. Đền Hạ còn gọi là Tây cung, nằm dưới chân núi Tản, bên bờ sông Đà.
Những năm gần đây, Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh từng bước phục dựng các nghi thức truyền thống để nâng tầm lễ hội, thu hút sự quan tâm của cộng đồng và du khách thập phương. Trong đó, nghi lễ rước kiệu liên vùng dâng Thánh mẫu cùng Phụ thân của Thánh Tản (từ đền Hạ sang đền Lăng Sương, tỉnh Phú Thọ); rước kiệu lễ, hạ lộc từ đền Lăng Sương về đền Hạ được phục dựng sau nhiều năm gián đoạn. Ngoài ra, Ban tổ chức còn chú trọng thực hiện Lễ rước nước từ Sông Đà tại bến sông xóm Cốc Đồng Tâm, xã Minh Quang (trước cửa đền Hạ) về làm Lễ mộc dục.
Huyện Ba Vì quan tâm khôi phục và bảo tồn các lễ hội truyền thống, nhất là đối với Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh.
Năm nay là năm thứ 14 huyện Ba Vì khôi phục và tổ chức lễ hội Tản Viên Sơn tại cụm di tích này với mong muốn rằng, những giá trị văn hóa của lễ hội Tản Viên Sơn Thánh, những phong tục tập quán của Ba Vì được bảo tồn và lan tỏa rộng rãi, đồng thời giáo dục truyền thống yêu nước cho các thế hệ hôm nay và mai sau.
Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh được tổ chức hằng năm đã trở thành một nét sinh hoạt văn hóa tinh thần đối với người dân địa phương. Qua đó góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của cha ông để lại, từng bước phục dựng có chọn lọc các nghi thức lễ hội truyền thống, đáp ứng nhu cầu văn hóa, tín ngưỡng của nhân dân địa phương và phát triển kinh tế-xã hội của huyện Ba Vì./.