Nói đến văn hóa Khmer ở tỉnh Tây Ninh, không thể bỏ qua nhân tố quan trọng nhất là ngôi chùa.
Ngôi chùa đối với bà con dân tộc Khmer có vị trí hết sức quan trọng trong đời sống tâm linh; là nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng; nơi lưu giữ bản sắc dân tộc...
Tây Ninh có 6 ngôi chùa Khmer khá đẹp, phân bố ở các huyện Tân Biên, Tân Châu, Châu Thành và thành phố Tây Ninh. Tất cả đều được xây dựng theo lối văn hóa kiến trúc Phật giáo Nam tông Khmer. Nếu ngôi chánh điện của chùa Botum Kiri Rangsay ở xã Thạnh Tân được cho là hoành tráng lộng lẫy nhất, chùa Chung Rút ở xã Hòa Hiệp-Tân Biên là nơi tập trung nhiều yếu tố văn hóa đặc sắc nhất.
Chùa Chung Rút có tên đầy đủ là Risathia Ratanaut Ðom Chung Rút. Risathia Ratanaut Ðom có nghĩa là “phước báu cao cả,” còn Chung Rút (Chung Rụk) có nghĩa là “bồ lúa.”
Ở xã Hòa Hiệp, xưa, hai cái bàu là Tro Peng Som và Chung Rụk gắn liền với hai cụm dân cư là Sóc Thiết và Phum Chung Rụk của bà con Khmer sống lâu đời ở đây.
[Kết nối, lưu truyền văn hóa truyền thống của đồng bào Khmer]
Sở dĩ nơi này có tên là xứ “bồ lúa” là vì thời chiến tranh bà con trồng lúa, đến mùa thu hoạch xong không đem về nhà mà làm những cái bồ vuông giấu lúa ngoài bàu. Làm vậy là để đề phòng nếu giặc có đến đốt nhà cửa, lúa vẫn không bị cháy, vẫn còn cái ăn và hạt giống cho mùa sau. Dần lâu ngày, phum này được mọi người quen gọi là phum Chung Rụk. Ngôi chùa hiện nay được xây dựng trên nền của phum xưa nên mới lấy tên như vậy.
Năm 1990, chùa Chung Rút chính thức được xây dựng bằng gỗ, đến năm 2000 mới làm lễ Kiết giới Sâyma cho ngôi chánh điện. Trong những năm qua, chùa luôn được trùng tu, nâng cấp cho khang trang hơn.
Hiện nay, có thể nói chùa Chung Rút là một ngôi chùa đẹp và có bề dày văn hóa truyền thống nhất trong số các ngôi chùa Khmer trong tỉnh. Cổng chùa được thiết kế kiểu tam tháp tượng trưng cho ba ngôi báu Phật-Pháp-Tăng. Hai bên cổng chùa có hai tượng Keynor (tiên nữ hình chim) kết hợp với nhiều hoa văn họa tiết rất tinh xảo. Ngôi chánh điện được xây dựng kết hợp giữa gỗ và bêtông trên một nền cao ráo, chắc chắn.
Bên ngoài được bao quanh bởi một hàng rào tạo tác từ hình thù rắn Narar bảy đầu, tượng trưng cho nguồn nước vĩnh cửu. Bên trên mái diềm là biểu tượng Rehu ngậm nửa vành trăng đang phun nước. Nơi những hàng cột chống đỡ phần mái chùa là những biểu tượng Garuda xen kẽ với các tiên nữ trông rất đẹp. Bên trong chánh điện được bài trí khá nhiều pho tượng Thích Ca với nhiều tư thế khác nhau, đặc biệt có nhiều tượng đá rất xưa mang đậm phong cách nghệ thuật Khmer.
Trên các bức tường chùa là sự kết hợp hài hòa của nhiều bức bích họa kể về cuộc đời đức Phật từ khi xuất gia cho tới khi thành đạo rất giàu chất mỹ thuật và đậm đà phong cách Khmer.
Ðiều đặc biệt hơn khi đến với Chung Rút là ngoài việc chiêm ngưỡng không gian kiến trúc, mọi người còn được chiêm ngưỡng những sản phẩm điêu khắc gỗ hết sức tinh xảo và có giá trị của nhà chùa.
Ngoài các tác phẩm mỹ thuật, chùa Chung Rút còn có hai di sản văn hóa vật thể khác là dàn nhạc ngũ âm và bộ Skô Chhay dăm.
Trong văn hóa Khmer, dàn nhạc ngũ âm được gọi là Pin Piết đã có từ rất xa xưa. Dàn nhạc có bảy nhạc cụ gồm: hai dàn cồng Cuông-tuôch và Cuông-thôm được làm bằng chất liệu đồng, mỗi cái gồm có 16 cái cồng nhỏ có núm, được kết lại với nhau tạo thành vòng có hình bán nguyệt. Khi diễn tấu, nhạc công sẽ ngồi trong vòng cong đó, dùng hai dùi để gõ.
Ngoài chất liệu đồng còn có chất liệu gỗ gồm các nhạc cụ là Rôniêt-ek gồm 26 thanh tre hoặc gỗ có hình chữ nhật dài khoảng 20cm, rộng khoảng 5cm được ghép với nhau thành một chuỗi dài, hai đầu được máng vào một thùng gỗ có một chân đỡ và nhạc cụ Rôneat thung. Còn nhạc cụ Rôniêtđek được làm từ chất liệu sắt, gồm 26 thanh ghép lại.
Chất liệu da có trống Samphô hai mặt được bịt bằng da bò, khi diễn tấu, nhạc công dùng hai tay vỗ vào mặt trống để tạo âm thanh cùng với hai trống lớn khác được bịt bằng da trâu. Nhạc cụ cuối cùng là kèn hơi Srâylay rom, đây là loại kèn được làm bằng tre, ống kèn bằng gỗ. Có thể nói đây là dàn nhạc độc nhất vô nhị của xứ Tây Ninh mà không chùa nào có được. Dàn nhạc độc đáo này trước đây chỉ được trình diễn trong các dịp như lễ cầu phước, lễ dâng bông… nay thì được biểu diễn rộng rãi hơn vào các dịp lễ khác của chùa.
Bên cạnh dàn nhạc ngũ âm là bộ Skô Chhay dăm và đội múa. Bộ trống này được sư Chạy sắm từ năm 2010, đội múa gồm 16 em thanh thiếu niên được đào tạo rất công phu. Biểu diễn trống Chhay dăm là một loại hình nghệ thuật sân khấu rất đặc biệt của bà con dân tộc Khmer. Ðiệu múa này được biểu diễn ở nhiều địa hình khác nhau và là một trong những phong tục không thể thiếu trong các lễ hội lâu đời của đồng bào Khmer.
Trống Chhay dăm là loại trống bịt da một mặt, tang trống được làm bằng thân cau già đục rỗng ruột hoặc làm từ gỗ mít. Khi biểu diễn, các động tác múa trống, đánh trống và kết hợp múa tay, chân, đánh trống bằng cùi chỏ, gót chân và nhào lộn… y như múa võ vậy. Ðây là loại hình nghệ thuật biểu diễn rất công phu, và hấp dẫn. Ðội múa trống Chhay dăm của chùa Chung Rút đã được đi lưu diễn rất nhiều nơi, nhất là ở các chùa và khu dân cư dân tộc Khmer vào các dịp lễ hội quan trọng./.