Chiều 19/1, nhân kỷ niệm 110 năm Phong trào Đông du do Phan Bội Châu khởi xướng (1905-2015), Nhà xuất bản Tri thức phối hợp với Trung tâm Văn hóa Pháp tại Hà Nội tổ chức tọa đàm “Phan Bội Châu và Phong trào Đông du.”
Xã hội Việt Nam đầu thế kỷ 20 có một sự chuyển biến mang tính bước ngoặt lịch sử. Trước cuộc “mưa Âu gió Mỹ,” trước nguy cơ tồn vong của dân tộc, những trí thức tiến bộ của Việt Nam thời bấy giờ nhận thấy không còn con đường nào khác là phải duy tân đất nước.
Tháng 5/1904, chí sỹ Phan Bội Châu và một số đồng chí của mình đã tuyên bố thành lập Hội Duy tân với tôn chỉ “khôi phục nước Việt Nam, lập nên một chính phủ độc lập.” Họ nhìn thấy Nhật Bản, một nước “đồng văn, đồng chủng, đồng châu” của Việt Nam đang trên đà cường thịnh, Hội liền cử Phan Bội Châu lên đường sang Nhật, nhờ chính phủ Nhật giúp đỡ Việt Nam đánh Pháp.
Lúc Phan Bội Châu đến Nhật cũng là lúc chiến tranh Nhật-Nga kết thúc với thắng lợi tuyệt đối thuộc về Nhật. Điều đó càng làm nức lòng các chí sỹ Việt Nam.
Người Nhật chấp nhận giúp đỡ đào tạo nguồn nhân lực, Phan Bội Châu và các đồng chí của mình vận động thanh thiếu niên Việt Nam sang Nhật du học, tạo nên một phong trào rộng lớn, gọi là Đông du. Lúc đông nhất, số học sinh có trên 200 người.
Tuy nhiên, vào đúng lúc phong trào đang phát triển mạnh thì Pháp và Nhật ký với nhau hiệp ước, học sinh Việt Nam bị buộc giải tán; cùng với các khó khăn nghiêm trọng về tài chính, cuối cùng hầu hết họ phải dời khỏi Nhật Bản.
Giáo sư Chương Thâu, người đã dành hơn 50 năm nghiên cứu về Phan Bội Châu, một trong những chuyên gia hàng đầu về nhân vật lịch sử Phan Bội Châu hiện nay cho biết, tuy chỉ tồn tại được khoảng bốn năm nhưng Phong trào Đông du được coi là thành tích lớn trong sự nghiệp cách mạng của Phan Bội Châu và của Hội Duy tân, vì nó đã đào tạo được một số cán bộ cách mạng mới, có nhiệt tình cao và có truyền thống chịu đựng gian khổ, phấn đấu học hỏi cầu tiến bộ.
Phong trào này đã đặt cái mốc lịch sử quan hệ cho “tình hữu nghị Việt-Nhật” rất đáng trân trọng trong lịch sử cận đại của hai nước.
Phan Bội Châu, người trực tiếp tổ chức và lãnh đạo Phong trào Đông du cầu học thật đáng được tôn vinh là nhà cách mạng tiền khu, có tư tưởng canh tân lớn nhất của Việt Nam đầu thế kỷ 20.
Phan Bội Châu là người sớm có chủ trương kiến lập ra một “nước Việt Nam mới,” là “người đầu tiên biết nhìn ra biển - người có tầm mắt Thái Bình Dương,” “người có tư tưởng liên minh quốc tế sớm nhất” trong quá trình tìm đường cứu nước.
Tìm hiểu Phong trào Đông du cách đây 110 năm, nhưng nội dung, phương pháp tiến hành vẫn còn có giá trị tham khảo đối với công cuộc Đổi mới của Việt Nam hiện tại. Có thể dễ dàng nhận thấy trong phong trào cách mạng dân tộc-dân chủ thời bấy giờ ở phương Đông, các nước Đông Nam Á đều có những nét giống nhau.
Nhìn chung lịch sử các nước này, qua những sự tương đồng ấy, nó đã biểu hiện lên như là một quy luật chung của phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc của các nước trong khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Điều đó mở ra cho các nhà nghiên cứu lịch sử cận đại một tầm nhìn mới, giáo sư Dương Thâu nhấn mạnh.
Theo thạc sỹ Đào Tiến Thi, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam, Phong trào Đông du ngoài việc thổi lên ngọn lửa yêu nước, ý chí quyết tâm giành độc lập, nó còn góp phần làm biến chuyển lịch sử Việt Nam về nhiều mặt, đặc biệt là về tư tưởng. Đó là việc từ bỏ tư duy giáo điều sang tư duy thực tiễn. Là việc hội nhập với thế giới, trước hết là với cộng đồng khu vực. Đặc biệt là việc từ bỏ lý tưởng quân chủ để chuyển sang lý tưởng dân chủ.
Về mặt văn hóa, đây là cuộc tiếp xúc văn hóa đầu tiên của Việt Nam vượt ra ngoài Trung Hoa. May mắn là trong cuộc đời hoạt động của mình, Phan Bội Châu đã ghi lại được nhiều câu chuyện và nhận xét về thể chế, con người và văn hóa Nhật Bản. Ta thấy hiện lên một dân tộc Nhật Bản vừa mang truyền thống Á Đông, rất gần gũi với Việt Nam, lại vừa rất phương Tây, rất hiện đại./.
