Dựng cây nêu ngày Tết là phong tục truyền thống của người Việt. Cây nêu được dựng lên báo hiệu một năm mới bắt đầu mở ra, thường vào ngày 24 tháng Chạp, sau ngày ông Công ông Táo và khi hạ cây nêu cũng là lúc người nông dân xuống đồng cầy cấy vào mùng 7 tháng Giêng.
Thời xưa, hầu như gia đình nào cũng dựng cây nêu vào dịp Tết nhưng đến nay chỉ còn một số ít nhà duy trì phong tục này.
Nếu đi dọc quốc lộ 21B hướng đi huyện Thanh Oai, Ứng Hòa, Mỹ Đức (Hà Nội), người ta vẫn bắt gặp hình ảnh cây nêu được dựng trước cửa các gia đình, mang lại sự vui tươi, rộn ràng cho không khí những ngày Tết cổ truyền.
[Những phong tục tập quán trong ngày Tết cổ truyền ở Việt Nam]
Bên cạnh đó, một vài năm gần đây, tại một số điểm di sản trên địa bàn Hà Nội, các đơn vị quản lý hoặc các tổ chức hoạt động văn hóa cũng phục dựng cây nêu gợi nhớ về truyền thống văn hóa ý nghĩa của người Việt.
Tại Hoàng thành Thăng Long, khoảng 3-4 năm nay, trong khuôn khổ hoạt động văn hóa “Tống cựu nghinh tân,” Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long-Hà Nội luôn thực hành nghi lễ dựng cây nêu một cách trang trọng.
Tết Nguyên đán Canh Tý 2020, tại đình Kim Ngân và đền Ngọc Sơn, quận Hoàn Kiếm phối hợp cùng Nhóm Đình làng Việt tổ chức dựng cây nêu với sự tham gia của đông đảo người dân.
Cây nêu thường làm bằng cây tre già, cao ngọn, trên đó treo các biểu tượng, đồ vật theo đúng phong tục và quan niệm của người xưa.
Nghệ nhân ưu tú Trần Nam Tước, làng Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội chia sẻ, truyền thuyết về dựng cây nêu thì rất nhiều nhưng thường mang ý nghĩa là cây bảo vệ cho người dân, cho vùng đất đó yên lành, bảo vệ khỏi quỷ dữ và tà ma xâm nhập.
Bóng của cây nêu lan tỏa đến đâu thì đấy là đất Phật, đất lành; lũ quỹ dữ buộc chạy ra ngoài Biển Đông.
Bởi theo quan niệm của người xưa, quỷ dữ còn trong đất liền, sống chung với con người, gây nhiều thứ gây rắc rối cho con người.
Khi dựng cây nêu lên, Bụt giúp người dân hóa phép trừ tà. Ngoài ra, người xưa còn dùng vôi bột vẽ mũi tên trước cổng nhằm ra hướng Đông hoặc xung quanh cây nêu trừ tà...
Cũng theo nghệ nhân Trần Nam Tước, truyền thuyết cây nêu gắn liền với Phật giáo, với tín ngưỡng bản địa và đó là sự khéo léo trong phối hợp giữa hai tôn giáo.
Việc dựng cây nêu ngày Tết, ngoài ý nghĩa xua đuổi ma quỷ còn mang ý nghĩa cầu cho quốc thái dân an, mùa màng tốt tươi, đất nước thịnh vượng.
Vật dụng treo trên cây nêu cũng mang những ý nghĩa riêng. Cây tre biểu tượng vật dương, lọng tàn hình tròn treo trên cây tre biểu tượng cho vật âm. Lọng tàn gồm 5 con cá chép với các màu khác nhau biểu trưng cho ngũ hành, màu vàng ở giữa, màu trắng ở phía Nam, màu đen ở phía Bắc, màu xanh ở phía Đông và màu đỏ ở phía Tây.
Trên ngọn nêu cũng có những vật dụng khác kèm theo. Đó là cái giỏ để bắt cua, thường khi treo lên thì đựng ngũ cốc; cái sời bắt cá đựng cây gai trừ tà ma và khí không tốt; còn túi rút đính đồng tiền.
Khi hạ cây nêu xuống thì mang ngũ cốc đi gieo trồng. Ngoài các vật dụng, trên ngọn nêu cũng treo dải lụa viết những lời viết ước nguyện.
Tuy nhiên, các vật dụng treo trên ngọn nêu có thể mỗi vùng khác nhau vì theo quan niệm, tập quán mỗi nơi.
Được tham gia dựng cây nêu ở đình Kim Ngân trong khu phố cổ Hà Nội, ông Nguyễn Nam Chiến, phố Đội Cấn, quận Ba Đình không giấu được sự phấn khởi.
Ông cho biết, thời xưa, quê ông ở một xã thuộc huyện Phú Xuyên (Hà Nội) cũng hay dựng cây nêu ở đình làng.
Bọn trẻ con không gì vui hơn khi được đứng xem người lớn chuẩn bị cây nêu, rồi cùng chung tay với mọi người dựng cây lên trong tiếng reo hò phấn khích.
Khi cây nêu được dựng lên, tất cả mọi người cùng vỗ tay hò reo.
Trong những ngày Tết, bọn trẻ con thường tụ tập ở đình làng chơi, chạy vòng quanh cây nêu và được người lớn kể về ý nghĩa của cây nêu.
Hàng chục năm qua, việc dựng cây nêu ngày Tết không còn nhiều nên khi được chứng kiến lễ dựng cây nêu ở đình Kim Ngân, ông lại bồi hồi nhớ về những ngày Tết xưa ở làng quê mình.
Xã hội đã có quá nhiều thay đổi, người ta cũng bị cuốn theo vòng quay cuộc sống nhưng đến một thời điểm nào đó, những hoài niệm của quá khứ lại quay về, nhiều phong tục truyền thống lại được phục dựng. Trong đó, nghi lễ dựng cây nêu là một ví dụ và thực tế đã cho thấy, những nghi lễ này có tác động lớn trong việc gìn giữ, phát huy những di sản quý đã bị phai nhạt.
May mắn những năm gần đây, các ban quản lý di tích, một số tổ chức hoạt động trong lĩnh vực văn hóa truyền thống và các cá nhân yêu di sản vẫn tìm tòi, phục dựng lại những lệ xưa, tục cũ, mang đến cho mọi người những nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc./.