Hát Xoan là một di sản văn hóa phi vật thể của vùng đất Tổ Hùng Vương.Nó gắn với giai thoại của thời đại Vua Hùng dựng nước.
Theo “Truyền thuyết Hùng Vương,” hát Xoan có từ thời dựng nước với sự tích:“Ngày xưa, có ba anh em vua Hùng đi tìm đất qua thôn Phù Đức vào buổi trưa và cónghỉ lại một khu rừng gần thôn. Từ khu rừng, các vị nhìn ra bãi cỏ trước mặtthấy có đám trẻ chăn trâu vừa chơi, vừa hát, vừa đánh vật, kéo co."
Thấy vậy, Đức Thánh Cả liền bảo những người đi theo đem những bài hát mà họ biếtdạy thêm cho lũ trẻ. Về sau, cứ hằng năm, đến ngày 30 tháng chạpÂm lịch, dânlàng phải làm bánh nẳng để cúng vào buổi trưa và thịt bò cúng vào buổi chiều ởmiếu “Lãi Lèn” để thờ Đức Thánh Cả (vì dân trong thôn đã đãi Đức Thánh Cả, haimón đó). Tới ngày mồng hai, mồng ba tháng Giêng Âm lịch thì dân Phù Đức mở hộicầu, trong hội cầu họ diễn lại cảnh hát xướng, kéo co, đánh vật ở bãi.
Lệ hàng năm phải hát xướng, cầu chúc bắt nguồn từ sự việc ấy. Nên hát Xoan cònđược gọi là ca Xoan, hát “Lãi Lèn.”
Lại có một truyền thuyết khác cho rằng, vợ vua Hùng mang thai đã lâu, đã đếnngày sinh đẻ, đau bụng mãi mà không sinh được. Nhưng khi nàng Quế Hoa cất tiếnghát thì vợ Vua Hùng bỗng chốc vui vẻ, hết đau bụng và sinh được ba người contrai tuấn tú khác thường. Vua rất vui, truyền cho các công chúa và cung nữ đềuhọc hát điệu hát này. Lúc đó vào mùa xuân nên vua đặt tên các làn điệu múa, hátđó là hát Xoan…Chữ Xoan là từ chữ Xuân đọc trệch ra.
Có lẽ vì vậy mà các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ởđịa bàn trung tâm bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Các làng này nối nhauthành một dải, vắt từ sông Lô sang sông Thao, vòng phía trước núi Hùng- nơi cóĐền Hùng, mộ Tổ - như một chuỗi ngọc trai. Chỉ trừ xã Tây Cốc lùi xa về tây bắcvà Tử Du, Hoàng Thượng, Hạ Chuế (nay là tỉnh Vĩnh Phúc).
Chính vì vậy, hát Xoancòn bảo lưu được nhiều yếu tố văn hóa cổ của thời đại bình minh dựng nước. Nhữngdấu tích văn hóa Văn Lang-Hùng Vương cũng được bảo lưu trong các lễ hội vùngXoan. Hầu hết các làng Xoan giữ cửa đình đều thờ các nhân vật thời Hùng Vương vàcác Vua Hùng.
Hát Xoan - một loại hình nghệ thuật dân tộc độc đáo
Hát Xoan, còn có tên gọi là Khúc môn đình (hát cửa đình), là lối hát thờ thần,tương truyền có từ thời các Vua Hùng. Hát Xoan là một loại dân ca lễ nghi, phongtục gắn với hội mùa, thờ thành hoàng cũng như hát dặm, hát dô ở đồng bằng sôngHồng.
Hát Xoan được tổ chức vào mùa Xuân, mở đầu cho mùa hát để đón chào năm mới. Cáchọ Xoan ở vùng đất Tổ lần lượt hát khai xuân ở miếu đình làng xã, sau đó các họXoan sẽ đi hát lần lượt ở nơi khác.
Hát có trình tự, gồm ba phần: phần lễ nghi tôn giáo, phần trình diễn các quảcách và phần hát hội. Hát vào thời gian nhất định: hát Xoan tổ chức vào mùa xuân. Mở đầu cho mùa hátvà để đón chào năm mới, các họ Xoan lần lượt khai xuân ở đình, miếu làng nhà.Các phường đi hát từ ngày 5/1 Âm lịch cho đến ngày 10/3Âm lịch (vào dịp lễ hộiĐền Hùng).
Hát ở những điểm nhất định: Hát Xoan còn có tên gọi là “Khúc môn đình” (hátcửa đình). Mỗi phường Xoan giữ một số cửa đình nhất định, như một kiểu “xíphần.”Tục giữ cửa đình cũng có một ý nghĩa là tránh sự tranh chấp và dẫm chân lên nhaugiữa các phường Xoan. Tục giữ cửa đình đã dẫn tới tục kết nghĩa. Hát Xoan giữcửa đình và dân điạ phương kết nghĩa với nhau. Tục kết nghĩa cấm ngặt trai gáihai bên (dân và họ) kết hôn với nhau.
Hát Xoan có tổ chức rất chặt chẽ: hát Xoan đòi hỏi phải tổ chức thành phườngXoan hoặc họ Xoan. Thường mỗi phường Xoan có một ông trùm, bốn năm kép và từmười hai đến mười lăm đào.
Hát có trình tự nhất định: Hát Xoan phải theo trình tự đã quy định, gồm baphần: phần lễ nghi tôn giáo, phần trình diễn các quả cách và phần hát hội. Phần lễ nghi tôn giáo: Hát Xoan có những lời chúc tụng, cầu khẩn và được trìnhdiễn theo đúng nghi thức trước cửa đình, nói lên cảm xúc của con người trướcthần linh sau đó là ca ngợi thánh thần.
Những lời ca này thường là có sẵn. Đào và kép hát xen kẽ, lúc phụ hoạ lúc đuổinhau. Múa hát rộn ràng, khoẻ mạnh gây được không khí tưng bừng cho ngày hội.
Phần trình diễn các quả cách (làn điệu): nộidung các quả cách bao gồm cácmặt, hoặc mô tả đời sống và sinh hoạt của các tầng lớp người đương thời ở nôngthôn hoặc ca ngợi cảnh vật thiên nhiên hoặc kể truyện cổ tích xưa. Mỗi quả cáchthường có cấu trúc ba phần: giáo cách (mở đầu) - đưa cách (phần giữa) - kết cách(phần cuối).
Nối tiếp các quả cách thường có láy câu: “Các bạn họ ta lấy qua làn dậm là hỡidậm nào dậm ấy cho qua” hoặc “Cách ấy cho qua, hỡi bạn chèo ta, giờ sang cáchkhác, giã tiệc này, ta là Đại Vương.”
Phần hát hội: phần hát này mang tính chất trữ tình, phản ánh những nội dunggiao duyên, yêu đương trai gái. Đây là giai đoạn ứng tác như hát ví, trống quânbao gồm các tiết mục múa, hát, dựng các hoạt cảnh, các trò chơi.
Đây cũng là phần hứng thú và sinh động nhất trong cuộc hát Xoan nói chung. Nghệthuật của hát Xoan phong phú, độc đáo nhất chính là ở giai đoạn này.Giai đoạn này thường được tiến hành theo các thứ tự: hát ghẹo-giao duyên, xinhoa đố chữ, hát đúm và giã cá. Giã cá hoặc mó cá được coi là tiết mục kết thúcquá trình diễn xướng của hát Xoan, có tiết tấu nhịp nhàng, khoẻ, gần với tiếttấu của bài hát lao động. Điệu múa gồm mười hai đào Xoan và bốn chàng trai làng,múa hát vào lúc gần sáng trước bàn thờ thánh.
Hát Xoan - di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp
Hiện nay, toàn tỉnh Phú Thọ còn gần 70 nghệ nhân hát Xoan, có tớihơn 30 người có độtuổi từ 80 đến 104 và chỉ có tám người có khả năng truyền dạy. Tổng số người thamgia các phường Xoan có hơn 80 người thì chỉ có gần50 người biết hát.
Các di tích diễnra hát Xoan thì chỉ có 15/30 di tích diễn ra hát cửa đình là còn tồn tại, còn 15di tích đã mất hoàn toàn. Đa số những người yêu thích hát xoan đều đã ngoài độtuổi 60, còn những người trẻ tuổi không mấy quan tâm đến loại hình nghệ thuậtnày. Vì vậy việc truyền dạy hát xoan cho hế hệ trẻ đang gặp nhiều khó khăn docác nghệ nhân cao tuổi còn rất ít.
Để khắc phục và phát huy những thế mạnh của những nghệ nhân cao tuổi, Sở Vănhóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ cũng đã tổ chức mời các nghệ nhân hướng dẫn,truyền dạy loại hình nghệ thuật này cho thế hệ trẻ. Đồng thời, tỉnh còn gắn hátXoan với du lịch, vừa góp phần nâng cao đời sống tinh thần, giúp đồng bào cócông ăn việc làm cải thiện cuộc sống, vừa tăng thêm phần hấp dẫn đối với dukhách khi đến với Phú Thọ.
Bên cạnh đó là những cuộc hội thảo, hội diễn, nhữngbăng hình về hát Xoan, những bài hát, những ca cảnh dựa trên làn điệu Xoan nhằmđưa làn điệu này tới mọi miền Tổ quốc và hơn nữa... sẽ lan tỏa xa hơn, trở thànhloại sản văn hóa phi vật thể của nhân loại nếu Hát Xoan giữ được cái hồn, cáicốt lõi của chính nó.
Trước thực trạng loại hình nghệ thuật hát Xoan đang đứng trước nguy cơ ngày càngmai một, Ủy ban Nhân dân tỉnh Phú Thọ đã lập hồ sơ “Hát Xoan Phú Thọ” và đượcChính phủ cho phép đệ trình lên UNESCO để tổ chức này công nhận hát Xoan là disản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần bảo vệ khẩn cấp.
Mô hình bảo tồn disản văn hóa phi vật thể mà UNESCO đề xướng là bảo tồn di sản đó trong cộng đồng.Hình thức này cũng sẽ giúp cộng đồng sở hữu di sản ý thức được giá trị văn hóacủa mình để gìn giữ và phát huy nó./.
Theo “Truyền thuyết Hùng Vương,” hát Xoan có từ thời dựng nước với sự tích:“Ngày xưa, có ba anh em vua Hùng đi tìm đất qua thôn Phù Đức vào buổi trưa và cónghỉ lại một khu rừng gần thôn. Từ khu rừng, các vị nhìn ra bãi cỏ trước mặtthấy có đám trẻ chăn trâu vừa chơi, vừa hát, vừa đánh vật, kéo co."
Thấy vậy, Đức Thánh Cả liền bảo những người đi theo đem những bài hát mà họ biếtdạy thêm cho lũ trẻ. Về sau, cứ hằng năm, đến ngày 30 tháng chạpÂm lịch, dânlàng phải làm bánh nẳng để cúng vào buổi trưa và thịt bò cúng vào buổi chiều ởmiếu “Lãi Lèn” để thờ Đức Thánh Cả (vì dân trong thôn đã đãi Đức Thánh Cả, haimón đó). Tới ngày mồng hai, mồng ba tháng Giêng Âm lịch thì dân Phù Đức mở hộicầu, trong hội cầu họ diễn lại cảnh hát xướng, kéo co, đánh vật ở bãi.
Lệ hàng năm phải hát xướng, cầu chúc bắt nguồn từ sự việc ấy. Nên hát Xoan cònđược gọi là ca Xoan, hát “Lãi Lèn.”
Lại có một truyền thuyết khác cho rằng, vợ vua Hùng mang thai đã lâu, đã đếnngày sinh đẻ, đau bụng mãi mà không sinh được. Nhưng khi nàng Quế Hoa cất tiếnghát thì vợ Vua Hùng bỗng chốc vui vẻ, hết đau bụng và sinh được ba người contrai tuấn tú khác thường. Vua rất vui, truyền cho các công chúa và cung nữ đềuhọc hát điệu hát này. Lúc đó vào mùa xuân nên vua đặt tên các làn điệu múa, hátđó là hát Xoan…Chữ Xoan là từ chữ Xuân đọc trệch ra.
Có lẽ vì vậy mà các làn điệu Xoan cổ đều được bắt nguồn từ những làng cổ nằm ởđịa bàn trung tâm bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Các làng này nối nhauthành một dải, vắt từ sông Lô sang sông Thao, vòng phía trước núi Hùng- nơi cóĐền Hùng, mộ Tổ - như một chuỗi ngọc trai. Chỉ trừ xã Tây Cốc lùi xa về tây bắcvà Tử Du, Hoàng Thượng, Hạ Chuế (nay là tỉnh Vĩnh Phúc).
Chính vì vậy, hát Xoancòn bảo lưu được nhiều yếu tố văn hóa cổ của thời đại bình minh dựng nước. Nhữngdấu tích văn hóa Văn Lang-Hùng Vương cũng được bảo lưu trong các lễ hội vùngXoan. Hầu hết các làng Xoan giữ cửa đình đều thờ các nhân vật thời Hùng Vương vàcác Vua Hùng.
Hát Xoan - một loại hình nghệ thuật dân tộc độc đáo
Hát Xoan, còn có tên gọi là Khúc môn đình (hát cửa đình), là lối hát thờ thần,tương truyền có từ thời các Vua Hùng. Hát Xoan là một loại dân ca lễ nghi, phongtục gắn với hội mùa, thờ thành hoàng cũng như hát dặm, hát dô ở đồng bằng sôngHồng.
Hát Xoan được tổ chức vào mùa Xuân, mở đầu cho mùa hát để đón chào năm mới. Cáchọ Xoan ở vùng đất Tổ lần lượt hát khai xuân ở miếu đình làng xã, sau đó các họXoan sẽ đi hát lần lượt ở nơi khác.
Hát có trình tự, gồm ba phần: phần lễ nghi tôn giáo, phần trình diễn các quảcách và phần hát hội. Hát vào thời gian nhất định: hát Xoan tổ chức vào mùa xuân. Mở đầu cho mùa hátvà để đón chào năm mới, các họ Xoan lần lượt khai xuân ở đình, miếu làng nhà.Các phường đi hát từ ngày 5/1 Âm lịch cho đến ngày 10/3Âm lịch (vào dịp lễ hộiĐền Hùng).
Hát ở những điểm nhất định: Hát Xoan còn có tên gọi là “Khúc môn đình” (hátcửa đình). Mỗi phường Xoan giữ một số cửa đình nhất định, như một kiểu “xíphần.”Tục giữ cửa đình cũng có một ý nghĩa là tránh sự tranh chấp và dẫm chân lên nhaugiữa các phường Xoan. Tục giữ cửa đình đã dẫn tới tục kết nghĩa. Hát Xoan giữcửa đình và dân điạ phương kết nghĩa với nhau. Tục kết nghĩa cấm ngặt trai gáihai bên (dân và họ) kết hôn với nhau.
Hát Xoan có tổ chức rất chặt chẽ: hát Xoan đòi hỏi phải tổ chức thành phườngXoan hoặc họ Xoan. Thường mỗi phường Xoan có một ông trùm, bốn năm kép và từmười hai đến mười lăm đào.
Hát có trình tự nhất định: Hát Xoan phải theo trình tự đã quy định, gồm baphần: phần lễ nghi tôn giáo, phần trình diễn các quả cách và phần hát hội. Phần lễ nghi tôn giáo: Hát Xoan có những lời chúc tụng, cầu khẩn và được trìnhdiễn theo đúng nghi thức trước cửa đình, nói lên cảm xúc của con người trướcthần linh sau đó là ca ngợi thánh thần.
Những lời ca này thường là có sẵn. Đào và kép hát xen kẽ, lúc phụ hoạ lúc đuổinhau. Múa hát rộn ràng, khoẻ mạnh gây được không khí tưng bừng cho ngày hội.
Phần trình diễn các quả cách (làn điệu): nộidung các quả cách bao gồm cácmặt, hoặc mô tả đời sống và sinh hoạt của các tầng lớp người đương thời ở nôngthôn hoặc ca ngợi cảnh vật thiên nhiên hoặc kể truyện cổ tích xưa. Mỗi quả cáchthường có cấu trúc ba phần: giáo cách (mở đầu) - đưa cách (phần giữa) - kết cách(phần cuối).
Nối tiếp các quả cách thường có láy câu: “Các bạn họ ta lấy qua làn dậm là hỡidậm nào dậm ấy cho qua” hoặc “Cách ấy cho qua, hỡi bạn chèo ta, giờ sang cáchkhác, giã tiệc này, ta là Đại Vương.”
Phần hát hội: phần hát này mang tính chất trữ tình, phản ánh những nội dunggiao duyên, yêu đương trai gái. Đây là giai đoạn ứng tác như hát ví, trống quânbao gồm các tiết mục múa, hát, dựng các hoạt cảnh, các trò chơi.
Đây cũng là phần hứng thú và sinh động nhất trong cuộc hát Xoan nói chung. Nghệthuật của hát Xoan phong phú, độc đáo nhất chính là ở giai đoạn này.Giai đoạn này thường được tiến hành theo các thứ tự: hát ghẹo-giao duyên, xinhoa đố chữ, hát đúm và giã cá. Giã cá hoặc mó cá được coi là tiết mục kết thúcquá trình diễn xướng của hát Xoan, có tiết tấu nhịp nhàng, khoẻ, gần với tiếttấu của bài hát lao động. Điệu múa gồm mười hai đào Xoan và bốn chàng trai làng,múa hát vào lúc gần sáng trước bàn thờ thánh.
Hát Xoan - di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp
Hiện nay, toàn tỉnh Phú Thọ còn gần 70 nghệ nhân hát Xoan, có tớihơn 30 người có độtuổi từ 80 đến 104 và chỉ có tám người có khả năng truyền dạy. Tổng số người thamgia các phường Xoan có hơn 80 người thì chỉ có gần50 người biết hát.
Các di tích diễnra hát Xoan thì chỉ có 15/30 di tích diễn ra hát cửa đình là còn tồn tại, còn 15di tích đã mất hoàn toàn. Đa số những người yêu thích hát xoan đều đã ngoài độtuổi 60, còn những người trẻ tuổi không mấy quan tâm đến loại hình nghệ thuậtnày. Vì vậy việc truyền dạy hát xoan cho hế hệ trẻ đang gặp nhiều khó khăn docác nghệ nhân cao tuổi còn rất ít.
Để khắc phục và phát huy những thế mạnh của những nghệ nhân cao tuổi, Sở Vănhóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ cũng đã tổ chức mời các nghệ nhân hướng dẫn,truyền dạy loại hình nghệ thuật này cho thế hệ trẻ. Đồng thời, tỉnh còn gắn hátXoan với du lịch, vừa góp phần nâng cao đời sống tinh thần, giúp đồng bào cócông ăn việc làm cải thiện cuộc sống, vừa tăng thêm phần hấp dẫn đối với dukhách khi đến với Phú Thọ.
Bên cạnh đó là những cuộc hội thảo, hội diễn, nhữngbăng hình về hát Xoan, những bài hát, những ca cảnh dựa trên làn điệu Xoan nhằmđưa làn điệu này tới mọi miền Tổ quốc và hơn nữa... sẽ lan tỏa xa hơn, trở thànhloại sản văn hóa phi vật thể của nhân loại nếu Hát Xoan giữ được cái hồn, cáicốt lõi của chính nó.
Trước thực trạng loại hình nghệ thuật hát Xoan đang đứng trước nguy cơ ngày càngmai một, Ủy ban Nhân dân tỉnh Phú Thọ đã lập hồ sơ “Hát Xoan Phú Thọ” và đượcChính phủ cho phép đệ trình lên UNESCO để tổ chức này công nhận hát Xoan là disản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần bảo vệ khẩn cấp.
Mô hình bảo tồn disản văn hóa phi vật thể mà UNESCO đề xướng là bảo tồn di sản đó trong cộng đồng.Hình thức này cũng sẽ giúp cộng đồng sở hữu di sản ý thức được giá trị văn hóacủa mình để gìn giữ và phát huy nó./.
(TTXVN)
