Nghê là linh vật đã tồn tại từ lâu trong đời sống văn hóa của người Việt Nam; là biểu trưng mang yếu tố huyền thoại, dũng mãnh, có sức mạnh như chúa tể muôn loài.
Nghê được khắc trên bia đá, vẽ trên đồ thờ, chạm trên kiến trúc, chầu trước cổng cung điện, lăng tẩm của các bậc vua chúa và trong không gian tôn giáo, tín ngưỡng như đình, chùa, đền, miếu…
Nghê là biến thể từ sư tử và chó, có nguồn gốc từ Trung Á, cụ thể là văn hóa Ba Tư. Tại Việt Nam, nghê xuất hiện từ thời Bắc thuộc và mang dáng vẻ sư tử.
Linh vật nghê có nhiều loại, kỳ lân nghê mình vẩy, lưng có sừng, đứng chầu bên hương án, cửa khám, rất thịnh ở thời Lê Trung Hưng.
Thời Nguyễn, đầu kỳ lân nghê không có sừng. Khuyển nghê mang đặc tính của chó, mình không có vảy, đầu không sừng, dáng hình khá phong phú và thường trạm khắc trên đình làng, sinh từ, am miếu. Sư tử nghê thân mập, ngắn, to lớn và thường cõng đài hoa sen, xuất hiện nhiều ở thời Lý-Trần. Long nghê đầu rồng, miệng lớn, râu dài, ức có ngấn chạy xuống bụng, bắp chân có chớp lửa…
Nghê Việt có diện mạo rất đặc sắc, biến đổi qua các thời kỳ nhưng luôn thể hiện được tâm hồn, tính cách của người Việt với trạng thái cơ bản là trang nghiêm, cung kính, hoan hỉ, mừng rỡ.
Trải qua hàng trăm năm, hiện nay trên địa bàn tỉnh Hải Dương còn lưu giữ được những con nghê mang dáng vẻ đặc trưng từng thời kỳ, gắn liền với lịch sử xây dựng và hình thành của nhiều ngôi đình, đền trong tỉnh. Tại đền Quát, xã Yết Kiêu, huyện Gia Lộc còn lưu giữ 2 tượng nghê bằng đá có niên đại từ thế kỷ thứ XVIII, được đặt ngay trước cửa đền từ khi xây dựng đền thờ cụ Yết Kiêu.
Cụ Phạm Hữu Lương, ở thôn Quát, xã Yết Kiêu, huyện Gia Lộc cho biết: Từ xa xưa các cụ truyền lại đôi nghê đá này là kỷ niệm của cụ Yết Kiêu. Khi đấu vật ở Đông Triều, cụ Yết Kiêu đã vật đổ Đô trâu, sau khi thua, Đô trâu sai quân ra dâng tặng phẩm là 10 vuông vải phủ lên 2 con nghê đá. Khi xây dựng đền thờ cụ Yết Kiêu, nhân dân đưa đôi nghê đá đặt trước cửa đền làm vật kỷ niệm cho đến ngày nay. Từ đó người dân thôn Quát luôn bảo vệ và gìn giữ đôi nghê đá này.
[Ngắm linh vật nghê Việt tại di tích Văn Miếu-Quốc Tử Giám]
Tại đình Tự Đông, Di tích lịch sử quốc gia ở phường Cẩm Thượng, thành phố Hải Dương vẫn còn lưu giữ đôi nghê gỗ từ hàng trăm năm. Ông Lê Quang Tâm, Phó Ban quản lý đình Tự Đông chia sẻ: Từ khi thành lập ngôi đình (thời Hậu Lê, thế kỷ thứ XVIII) đến nay, đình vẫn giữ được nguyên vẹn đôi nghê gỗ quý hiếm.
Ban quản lý thường xuyên họp, tuyên truyền, phổ biến đến các tầng lớp nhân dân cùng tham gia bảo tồn và gìn giữ đôi nghê cổ từ xưa truyền lại. Đôi nghê gỗ được đặt chầu trước hương án, đầu hình rồng, mình chó, trên thân và chân có vảy được giữ gìn nguyên vẹn từ xa xưa.
Qua khảo sát của Bảo tàng tỉnh Hải Dương, toàn tỉnh hiện còn lưu giữ được 42 linh vật nghê, nằm rải rác tại các huyện Cẩm Giàng, Thanh Hà, Nam Sách, Ninh Giang, Tứ Kỳ, Gia Lộc, Thanh Miện và thành phố Hải Dương. Đa phần linh vật nghê bằng đá, chỉ có 2 con nghê ở đình Tự Đông làm bằng gỗ.
Tháng Tư vừa qua, Bảo tàng tỉnh Hải Dương phối hợp với Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch tổ chức trưng bày 200 tư liệu hình ảnh, bản vẽ giới thiệu về linh vật nghê được sưu tầm từ các di tích, hiện vật bảo tàng, có bày một số tư liệu ảnh, hình vẽ về các linh vật của Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ để so sánh.
Triển lãm cũng giới thiệu một số hình ảnh linh vật nghê Việt tại các di tích trên địa bàn tỉnh Hải Dương. Qua các tư liệu, hiện vật trưng bày giúp người xem thấy được sự phong phú của linh vật nghê Việt trong văn hóa Việt, sự tương đồng và khác biệt với linh vật của các quốc gia trong khu vực.
Ông Vũ Đình Tiến, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Hải Dương, chia sẻ: Sau khi Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch có văn bản số 2662 về việc không sử dụng và đặt linh vật ngoại lai trong các di tích, ngành Văn hóa đã tham mưu Ủy ban Nhân dân tỉnh thành lập đoàn thanh tra liên ngành, kiểm tra các cơ sở thờ tự, di tích xem có linh vật ngoại lai hướng dẫn trao đổi với địa phương để có giải pháp đưa linh vật ngoại lai ra khỏi di tích...
Việc bảo tồn, gìn giữ linh vật nghê Việt hiện nay trên địa bàn tỉnh còn gặp khó khăn, trong đó một số công trình tôn giáo chưa được xếp hạng, nhà sư trụ trì, người dân công đức đưa các linh vật ngoại lai vào thờ tự. Các cơ sở thờ tự đưa linh vật vào không báo cáo cấp chính quyền nên khó khăn trong công tác quản lý. Với những di tích được xếp hạng, một số di tích do chính quyền và nhân dân địa phương chưa nắm được hết quy định, cho các linh vật ngoại lai vào thờ...
Để bảo tồn và phát huy giá trị của các linh vật thuần Việt trong đó có linh vật nghê Việt đòi hỏi cấp chính quyền và người dân cùng nâng cao ý thức trách nhiệm trong công tác này.
Đặc biệt phải có sự chung tay của các sư trụ trì, tăng ni và ban quản lý khu di tích, cơ sở tôn giáo tín ngưỡng cùng chung tay bảo vệ, gìn giữ các linh vật thuần Việt cho thế hệ sau./.
